WAASMONT
Kaart van Ferraris , 1777 (links) en dorpskern Waasmont, kaart van Ferraris, 1777. Detail (rechts).
Waasmont manifesteert zich als een typisch Haspengouws kerndorp met centrale bewoning en hoeves, daarrond moestuinen en boomgaarden (soms afgescheiden door (meidoorn)hagen).
De vochtige plaatsen langs de beek 'de Zijp' (omzoomd door populieren) - die haar oorsprong vindt in het dorp (bronnen in het Broek) - worden ingenomen door hooi- en/of graasweiden.
Daarrond de akkergronden/bouwlanden (openfieldstructuur). In de omgeving van de kerk bevindt zich een omvangrijke hofstede (kasteel?) met (drooggelegde?) sloot.
Verwijzen we ook naar de bron op de kruising van de Bosstraat en de Kabinestraat en op de kruising van de Middenstraat en de Zuurbemdenstraat.
Deze bronnen voedden een nu verdwenen beek (de Waas in de volksmond?) die uitmondde in de Zijp (Pont Clabots in de Middenstraat).
Bemerk de bijzondere inplantingen aan de Dr. A. Goffinstraat (nu nog twee muurfragmenten zichtbaar) en de Deleydtstraat (van een cijnshof /laathof en hof van justitie?)
Waasmont is een typisch Brabants Haspengouws dorp, ontstaan in een landschappelijke depressie (laagste punt in noorden: 82 m) gevormd door de beken de Beek (de Waas?) (niet meer zichtbaar) en de Zijp, samenvloeiend aan de 'vroegere Pont Clabots' op de Middenstraat (niet meer zichtbaar). De hoogste punten worden gevormd ondermeer door de Kraanberg (zuidwesten, 117 m), de Meersberg (108 m) en de Galgeberg (noordoosten). Onder de vruchtbare lemen mantel die het landschap vorm geeft, dagzomen gesteenten van Onder-Landeniane (formatie van Hannut), Boven-Landeniane (formatie van Tienen) en Tongeriane ouderdom (formatie Sint-Huibrechts-Hern).
De verzonken dorpskern van Waasmont vanop de Meersberg. (Foto: G. Wemans). Op de voorgrond de weelderige akkers.
Daarachter het oude woningbestand, dikwijls gerenoveerd en aangevuld met nieuwbouw (na sloping).
In het midden de Sint-Pancratiuskerk in de Hoevestraat, badend in een zee van groen van het kasteelpark en de hoeve Gregoire.
Waasmont telde bij de eerste volkstelling in 1846 537 inwoners, in 1948 1100 inwoners, in 1963 - voor de fusie van de vier W-dorpen - 997 inwoners en in 2018 1134 inwoners of 286 inwoners per km². Impulsen voor de bevolkingsgroei waren de aanleg van de spoorlijn 127 (en station), de inplanting van de Sonvalwijk en de nabijheid van de E40 (de opritten Walshoutem en Lincent). In 1846 telde Waasmont 101 woningen, in 2011 468 woningen. Meer dan de helft van het huidig woningpark dateert van voor de tweede wereldoorlog. Renovatie en/of afbraak (met nieuwbouw) van dit segment is in opgang. Tussen 1970 en 2000 kwam er een heropleving van de woningbouw (de genoemde Sonvalwijk en ook de vrijgekomen landbouwpercelen in de Gordelstraat) met 146 nieuwe woningen. Op dit ogenblik zijn slechts enkele landbouwbedrijven actief. Van historisch belang is de geklasseerde hoeve Lecocq in de Burgemeester J. Dumonstraat, die ook een modern akkerbouwbedrijf is.
De Kraanberg in Waasmont (foto: G. Wemans)
De oudste (sic) vermelding van Waasmont gaat terug naar 946 in een document van de abdij van Gembloers, met de tekst 'UUasmont in pago asbain ' of 'Waasmont in Haspengouw' (M. Ghysseling, 1960; P. Kempeneers, 2018).
Volgens F. Claes (1987) is de plaatsnaam Waasmont afgeleid van uaso monte (1280): het Germaanse wasu of drassige grond & het Romaanse montem of berg. Deze mening wordt gedeeld door P. Kempeneers (2018). Ook E. Piton (1927) gewaagt van een heuvel naast een moerassige plaats. A. Carnoy (1942) verwijst echter naar Wasonis mons of de berg van Waso(n). Waar stond de berg of de motte van Waso(n)? Oude registers en kaarten maken melding van een moerassige plaats, het 'Broek' (Brouck, Brouckstraat), bezaaid met diverse bronnen (een 'broek' is een moerassige plaats). Stond hier de versterkte burcht waar Boudewijn en zijn zoon einde 13de eeuw tegen rebelleert? (Balduinis cum filio rebellat in uaso monte castri loco). Of situeren we deze burcht in het nog bestaande complex kasteel/kerk/hoeve?
Dat Waasmont al bewoond was in de Romeinse tijd getuigt o.m. de Plattetombe (cf. foto links, genomen vanop de Meersberg, 108 m). Deze 15 m hoge heuvel heeft een lengte van 77 m, een breedte van 59 m met een omtrek van 228 m (opgemeten door de geschied- en heemkundige kring van Landen in 1982) en diende vermoedelijk als militaire waarnemingspost of kampplaats. Een charter van 1271 maakt melding van "trio bonnaria terre jacentis inter Waesmont et Raetshoven, juxta Mersberghe" (drie bunders of ca. 3 ha land gelegen tussen Waasmont en Raatshoven (Racour) nabij de Me(e)rsberg). In de omgeving van de Meersberg werden in 1864 overblijfselen gevonden van een Romeinse woning en enkele afzonderlijke graven. Langs de Via Belgica (of oude heirbaan Chaussée Brunehaut) werden in 1964, op slechts 0,25 m diepte, de 'overblijfselen' van een Romeinse villa - de villa Sonval genoemd - ontdekt door een landbouwer. Archeoloog J. Mertens beschreef een kelder en ingang samen met een grote hoeveelheid aarden potten en vazen. De muren waren opgetrokken in Lincentsteen (Lijsemse steen). Op nagenoeg 1 meter van elkaar bevonden zich nissen van 44 op 45 cm met ronde gewelven in Lijsemsteen en baksteen. Het gebouw had een afmeting van 4 m x 6 m met diepte van 2 m. Brokstukken van dakpannen berusten in het museum Sinte Gitter Landen, terwijl de aarden vazen te bezichtingen zijn in het archeologisch museum van Orp-le-Grand. Tijdens de werken voor de aanleg van spoorlijn 147 Landen-Tamines (nu Ravel) (1865) werden in de omgeving van de Plattetombe (even buiten Waasmont op het grondgebied van Racour) verschillende objecten, afkomstig van een (Romeins) graf (2 m diepte) blootgelegd: vier flesjes groepsgewijze gerangschikt die in zekere zin een vierkant vormen, ingebed in klei, met de oortjes naar buiten met erin een waterige oplossing. Verder: aardewerk bestaande uit vrij grove bestanddelen die uiteenvallen in contact met lucht; een vaas in fijner aardewerk waarvan enkel de bodem werd teruggevonden. Dit alles ging spijtig genoeg verloren.
E. Piton (1939) maakt melding van drie Romeinse diverticula (kleinere wegen), waarvan een belangrijke wellicht de oude katsei is. Hij verliet de Via Belgica te Oleye, liep over Vorsen (tumulus) en vormde de grens tussen Waasmont en Lincent (Lijsem) halverwege de tommen (tombes) van Avernas en Waasmont. Een tweede diverticulum komt van Walshoutem en loopt ten noorden van de Plattetombe naar Racour (Raatshoven). Ten slotte is er het zogenaamde 'Ridderspad' dat ook van Walshoutem komt, de weg naar Janshoven kruist, naar Sinte Gitter afdaalt en voorbij de tumulus van Middelwinde loopt.
De (oude) Katsei (links Waasmont, rechts Lincent) in de richting van de Gordelstraat (links) en de E40 (rechts). Foto: G. Wemans.
Het kaartje links toont dat Waasmont Brabants bezit is geworden.
De Romeinen werden hier verjaagd door de Franken rond het midden van de 3de eeuw en de voormelde staatsgoederen aangeslagen, die nu staatsgoederen werden van de overwinnaars, om weinige tijd daarna verdeeld te worden onder enkele bijzondere stamhoofden. Pepijn de Oude (van Landen) slaagt erin de regio te domineren. Een deel van Pepijns' erfenis - waaronder de helft van Waasmont - komt via schenkingen in bezit van de Luikse Val(lei)-Sint-Lambertusabdij. De andere helft van Waasmont gaat in 922 over naar de abdij van Gembloers, schenking die in 946 werd bekrachtigd door keizer Otto I. In 987 schenkt Otto II de genoemde abdij aan de Luikse prinsbisschop Notger, waardoor Waasmont volledig in Luikse handen verzeilt. Het kapittel van de Luikse kathedraal beheerst alle heerlijke rechten, de hoge en lage jurisdictie, de benoeming en afzetting van de meier, de schepenen en de woudmeester of veldwachter...
De Meersberg bleef eeuwenlang eigendom van Brabant. In 1626 werd Waasmont verpand aan Don Louis Casuyo Maeda, gehuwd met Isabella de Croy; in 1671 overgemaakt aan zijn nicht Donna Isabella-Eleonora Strozzi, die het in 1679 verkocht aan Jan vander Heyden voor 1600 florijnen. De dochter Johanna Josina huwde met Andreas Vander Vekene. Hun zoon Marcus-Antonius Vander Vekene verkocht op 30 juli 1749 het geheel aan Henriette Dorothée de Sonval, de weduwe van Jacques de Meroye. Zo kwam Waasmont in handen van de familie Sonval (Piton, 1939). De familie bouwde er een riante villa met park kort voor 1780. De laatste Sonval was Philippe Bernard (+ Waasmont, 10 november 1813), gehuwd met Maria Susanna Josepha D'Omalius (+Luik, 22 december 1831). Het kasteel en 11 ha grond werden verkocht aan de eigenaar van Brouwerij Artois te Leuven, Albert Marnef. Hij liet rond 1838 de suikerfabriek bouwen en in 1867 de 'Moulin à farine à vapeur'. De overige eigendommen van Suzanne D'Omalius (115 ha) gingen naar Jean Baptiste Julien D'Omalius (+Brussel, 15 januari 1875), geoloog en politicus. In 1873 werd de 'Paul de Mevius et consorts S.A. de la sucrerie de Wamont' opgericht, en deze hield stand tot 1903 (cf. registers schepencollege), waarna de nieuwe eigenaar Auguste Jadoul de fabriek liet ontmantelen in 1918. Op 13 oktober 1965 werd het kasteel aangekocht door de familie Eckelmans-De Beule.
Van 1795 tot 1963 (vastlegging taalgrens) werd Waasmont ingedeeld bij het kanton Landen, dit laatste eerst ressorterend onder het Franse Département de l'Ourthe (1795-1815), later onder de Hollandse (1815-1830) en Belgische provincie Luik (1830-1963). Waasmont ging vervolgens over naar de tweetalige provincie Brabant. Op 1/1/1965 werd Waasmont, Walsbets, Wezeren en Walshoutem (de vier W's) samengevoegd onder de naam Walshoutem (KB 18/06/1964). Op 1/1/1977 werd (Groot-)Walshoutem bij Landen gevoegd. Landen behoort sinds 1995 tot de provincie Vlaams-Brabant.
Wat er nog rest van het bos Sonval (foto: G. Wemans, 22 juli 2019)
Op kerkelijk gebied viel Waasmont van oudsher bij de Quinte Capellen, namelijk samen met Rumsdorp (kapel), Raatshoven (Racour) en Attenhoven onder het gezag van de Landense distictsdeken en onder voogdij van het Luikse kapittel. Over de oorsprong van de parochie tasten we in het duister. Van 1559 tot 1596 ressorteerde Waasmont onder de dekenij Tienen. In 1596 ging ze deel uitmaken van het heropgerichte dekenaat Zoutleeuw. Onder de Franse heerschappij werd in 1801 het dekenaat Landen opgericht, met Waasmont als autonome parochie (en Walsbets als succursaal of bijkerk tot 1830) in het bisdom Luik. Vanaf 8 juli 1967 behoort Waasmont tot het bisdom Mechelen-Brussel. In 2000 werd Landen (met deelgemeente Waasmont) een parochiefederatie of pastorale zone onder het dekenaat Zoutleeuw (in het vicariaat Vlaams-Brabant en Mechelen). De dekenaten Diest, Tienen en Zoutleeuw fusioneerden in april 2019 tot de (pastorale) regio Tienen. Het bestaan van de eerste kerk gaat vermoedelijk terug tot de 10de eeuw. Het oudste nog bestaande gedeelte dateert van 1758 (zie Ferrariskaart hierboven) en de nieuwe beuk, haaks op de vroegere eenbeukige kerk, werd in 1903 gebouwd. De kerk maakt al eeuwenlang deel uit van een ommuurd complex (met kasteel en hoeve). De bouw van een pastorie liet op zich wachten tot in 1734, jaar waarin Daniel Smits - pastoor tussen 1712 en 1751 - persoonlijke fondsen ter beschikking stelde. In 1861 verrees een bovenverdieping en in 1889 werd het domein van 23 are deels ommuurd. De muur stortte enkele jaren geleden in.
Geselecteerde bibliografie
- Borghs A., 1982: Waasmont. Ons Landens Erfdeel nr. 16, pp. 8-61.
- Claes F., (1987): Inleiding tot de Oostbrabantse toponymie. Naamkunde. Jaargang 19, p. 48
- Carnoy A., (1942): Les éléments latins dans la toponymie de la Flandre. L'Antiquité Classique 11/2, pp. 199-212.
- Kempeneers P., 2018: Waasmont. Plaatsnamen en hun geschiedenis. Ons Landens Erfdeel nr. 98. 128 pp.
- Het Nieuwsblad van 12 november 1964 (ontdekking kelder villa Sonval).
- Lammers J., 1994: Parochie Sint-Pancratius Waasmont. Uitgave in eigen beheer. Landen. 76 pp.
- Lefèvre G., 1904: Landen et les villages environnants. Leur origine et leur organisation sous le régime féodale. Extrait des Annales de la Société d' Archéologie de Bruxelles. Tome XVIII, 1re et 2e livraisons. 117 pp.
- Massin W., Borgs G. & Gielen G. (1982): Vlaams-Haspengouwse dorpen in oude prentkaarten (Borlo, Gingelom, Jeuk, Hasselbroek, Mielen, Montenaken, Niel, Waasmont, Walshoutem en Wezeren). Europese Bibliotheek. Zaltbommel Nederland.
- Mertens J., 1964: 'Romeinse kelder', Archeologie 1964/2, p. 71.
- Piton E., 1939: Wamont. Bulletin de L'Institut Archéologique Liègeois. Tome LXIII, pp. 37-64.
- Schuermans M., 1865: Exploration de quelques tumulus de la Hesbaye. Troisième article. Bulletin des Commissions Royales d'Art et d'Archéologie. 4ième année, pp. 367-402. Bruxelles.
- Wemans G., (2018, 2019). Waasmont 1830-1970. Ons Landens Erfdeel nrs. 96, 97 en 100 (in druk).
- https://holahageland.net/2019/04/05/dekenaten-diest-tienen-en-zoutleeuw-fusioneren-drie-70-plussers-leiden-zone-diest/ (geraadpleegd op 1 augustus 2019).
Auteur van deze inhoud: G. Wemans, dr.sc.
Meer weten? Word lid van onze kring (als steun) en bezoek ons documentatiecentrum.